غلامحسین ساعدی و سینما
نمایی از فیلم گاو
غلامحسین ساعدی دراماتیست خلاق و دیالوگ نویس چیره دستی بود. سه فیلم اقتباسی درخشانی که در تاریخ سینمای ایران از آثار غلامحسین ساعدی ساخته شده اند یعنی گاو، آرامش در حضور دیگران و دایره مینا، که هر سه بیانگر ظرفیت های دراماتیک و سینمایی آثار داستانی و نمایشی ساعدی است که دستمایه داریوش مهرجویی و ناصر تقوایی برای اقتباس سینمایی قرار گرفت.
داستان های ساعدی به دلیل داشتن جنبه های تصویری غنی، رئالیسم اجتماعی و نگاه بدبینانه و انتقادی او به جامعه ایران در دوران شاه و درونمایه فلسفی اندیشمندانه آنها مورد توجه سینماگران نوگرای ایران بود.ساعدی توانایی زیادی در آفرینش فضاهای وهم انگیز و مرموز و ارائه تصاویری هولناک و دلهره آور از زندگی روستا داشت. این ویژگی ادبی، آثار ساعدی را به نمونه های رئالیسم جادویی آمریکای لاتینی نزدیک ساخته است که می توانست برای سینماگران جذاب باشد.
تجربه همکاری ساعدی با داریوش مهرجویی در فیلم های گاو و دایره مینا، تجربه منحصر به فردی از همکاری یک نویسنده صاحب نام با یک سینماگر است که در تاریخ سینمای ایران کمتر وجود داشته است.
آشنایی مهرجویی با ادبیات و تسلط او به قواعد داستان گویی در سینما، باعث شد که او بتواند با همکاری ساعدی، متن های سینمایی دراماتیک و محکمی بر اساس داستان های ساعدی بنویسد و با تقویت جنبه های سینمایی داستان و شخصیت ها، دو فیلم ماندگار در تاریخ سینمای ایران خلق کند.
هر دو فیلم مهرجویی به دلیل رویکرد انتقادی شان و ارائه تصویری سیاه از جامعه ایران در دورانی که شعار تمدن بزرگ و «انقلاب سفید شاه و ملت» سر داده می شد، به وسیله اداره سانسور توقیف شدند و چند سال بعد به نمایش درآمدند.
اگر فیلم متوسط شوهر آهوخانم ساخته داوود ملاپور که بر اساس رمانی به همین نام اثر محمدعلی افغانی، ساخته شد را نادیده بگیریم، بدون شک می توان فیلم گاو را نخستین اقتباس جدی و خلاقانه از ادبیات معاصر ایران در سینما دانست.
تا پیش از گاو، عمده اقتباس های سینمایی در ایران، مربوط به ادبیات کهن فارسی (عمدتا شاهنامه)، داستان ها و افسانه های عامیانه و یا داستان های پاورقی سبک و سطحی دهه های سی و چهل است. در واقع با فیلم گاو است که مهرجویی رویکرد متفاوتی از اقتباس ادبی در سینمای ایران را معرفی می کند.
گاو
فيلم گاو، اثری رئاليستی با درونمايه های اگزيستانسياليستی بود که از ترکیب انديشه فلسفی ساعدی و نگاه و ذهنیت سينمايی شاعرانه و منحصر به فرد مهرجویی به وجود آمده بود.ساعدی مجموعه داستان عزاداران بیل را در سال 1343 نوشت و داستان چهارم آن ابتدا به صورت نمایش در تهران به روی صحنه رفت و بعد به وسیله داریوش مهرجویی، فیلمساز جوان ایرانی، که تازه بعد از فارغ التحصیل شدن در رشته فلسفه از دانشگاه یوسی ال ای آمریکا به ایران برگشته بود، به صورت فیلم درآمد. مهرجویی قبل از گاو تنها فیلم تجاری الماس 33 را ساخته بود که فیلمی اکشن و ماجراجویانه به سبک فیلم های جیمزباند بود و در کارنامه هنری مهرجویی جایی ندارد.
مهرجویی درگفتگو با نگارنده گفته است که از زمانی که در آمریکا بود با داستان های ساعدی آشنا بود و بعضی از داستان هایش را ترجمه کرده و در مجله ادبی «پارس ریویو» که خود سردبیرش بود، منتشر کرده بود.
مهرجویی گفت که از داستان های ساعدی به خاطر نگاه اگزیستانسیال و رمز و راز خاص و جنبه های شاعرانه آن خوشش می آمد، به ویژه از عزاداران بیل و داستان گاو که به شکل نمایش هم اجرا شده بود.
مهم ترین تفاوتی که بین داستان ساعدی و فیلم گاو وجود دارد، درک متفاوت ساعدی و مهرجویی از موقعیت حاکم بر روستا و مناسبات بین آدم های روستایی است.
به گفته مهرجویی، ابتدا قرار این بود که او و ساعدی یک فیلم مستند ساده و ارزان، از نوع فیلم های متداول فرهنگ و هنر آن زمان درباره یک روستا بسازند اما بعد این تصمیم آنها تبدیل به یک فیلم داستانی بلند شد.
او برای فیلم گاو از همان بازیگرهای اداره تئاتر که قبلا در نمایش گاو بازی کرده بودند، استفاده کرد.
مهرجویی درباره همکاری خود با ساعدی در نوشتن فیلمنامه گاو به نگارنده گفته است: "ما علاوه بر گاو چندین فیلم مختلف با هم کار کردیم. کمی با هم گفت و گو می کردیم و بعد می نشستیم به نوشتن. مثلا یادم می آید که فیلم گاو را حدود ده شب یا دو هفته رفتیم توی مطب ساعدی در خیابان دلگشا و حرف می زدیم."
بعد از ساخته شدن فیلم، مقامات مسئول وقت، آن را دیدند و از دیدن تصاویر آن شوکه شدند و دستور توقیف فیلم را صادر کردند. بعد از آن مهرجویی درخواست تجدید نظر در این حکم کرد و جلسه دیگری تشکیل شد و فیلم برای مسئولان به نمایش درآمد اما نتیجه باز منفی بود. به گفته مهرجویی، در این جلسه، تعدادی از چهرهای ادبی و روشنفکری مطرح آن زمان مثل بهمن فرسی، جلال آل احمد و سیمین دانشور نیز حضور داشتند. به گفته مهرجویی، آل احمد که از فیلم خوشش آمده بود، پیشنهادهایی برای تغییر قسمت هایی از فیلم داده بود که نشان دهنده بی اطلاعی آل احمد از مقوله فیلم و سینما بود چرا که با توجه به اینکه زمان زیادی از تولید فیلم گذشته بود، انجام این تغییرات غیرممکن به نظر می رسید. تا اینکه این فیلم به وساطت رضا قطبی، مدیر وقت تلویزیون ملی ایران، در جشن هنر شیراز به نمایش درآمد و اندکی از حساسیت مقامات وقت نسبت به آن کاسته شد.
بعد از آن مهرجویی فیلم را به کمک یکی از دوستانش به صورت قاچاق به ایتالیا فرستاد و فیلم بدون زیرنویس در فستیوال ونیز نشان داده شد و جایزه ویژه منتقدین را دریافت کرد.
موفقیت فیلم در ونیز، خوشایند مقامات سیاسی وقت ایران نبود چرا که تصویری که مهرجویی از ایران آن زمان نشان داد، در تضاد کامل با تبلیغات رژیم شاه بود و همه آن شعارهای تمدن بزرگ و انقلاب سفید او را خنثی می کرد.
محمود دولت آبادی و مهین شهابی در صحنه ای از فیلم گاو
مهم ترین تفاوتی که بین داستان ساعدی و فیلم گاو وجود دارد، درک متفاوت ساعدی و مهرجویی از موقعیت حاکم بر روستا و مناسبات بین آدم های روستایی است. ساعدی آدم های روستا را بیشتر تیپ دیده است در حالی که مهرجویی دست به شخصیت پردازی زده است.
مهم تر از همه رابطه مش حسن و گاو است که در داستان یک رابطه صرفا اقتصادی است اما در فیلم جنبه روانکاوانه و فلسفی پیدا می کند و به یک رابطه شیزوفرنیک و روان پریشانه تبدیل می شود.
استحاله مش حشن به گاو در داستان ساعدی خیلی سریع و ناگهانی اتفاق می افتد اما در فیلم این استحاله تدریجی است. مهرجویی با افزودن صحنه هایی چون گیج خوردن سر مش حسن در طویله قبل از ابتلای او به جنون، این استحاله را باورپذیرتر کرده است.
به علاوه صحنه هایی چون بردن دیوانه ده به آسیاب و بستن پاهای او و یا صحنه های عزاداری برای گاو، به گفته مهرجویی ایده های او بود که به فیلمنامه افزوده شده بود.
آرامش در حضور دیگران
ناصر تقوایی با اینکه قصه نویس بود، در نخستین فیلم سینمایی خود به جای قصه های خود، همانند مهرجویی به سراغ قصه ای از ساعدی رفت.فیلم آرامش در حضور دیگران که بر اساس قصه واهمه های بی نام و نشان ساعدی (1346) ساخته شده، اثری انتقادی در نقد طبقه اجتماعی متوسط جامعه و قشر به ظاهر روشنفکر ایران و مناسبات بین آنهاست.
ساعدی که خود جزو حلقه های محافل روشنفکری آن دوران بود، شناخت دقیقی از دنیای آنها داشت. به همین دلیل، به خوبی توانسته بود، دنیای آلوده، قلابی و مسخ شده روشنفکران زمان خود را به خوبی ترسیم کند.
تقوایی نیز با انتخاب هوشمندانه دو تن از چهره های شاخص ادبی و روشنفکری آن زمان یعنی محمدعلی سپانلو و منوچهر آتشی در نقش هایی نزدیک به شخصیت واقعی آنها، توانست در باورپذیرتر کردن این دنیا و شخصیت ها موثر باشد.
داستان ساعدی در برگردان به فیلم، دچار تغییرات زیادی شده است. کتاب ساعدی در اصل از بیست و شش قسمت تشکیل شده که در تبدیل آن به فیلم سیزده فصل آن حذف شده است.
تقوایی بخش آغازین قصه را که مربوط به زندگی سرهنگ و زن جوانش منیژه در شهرستان است، حذف کرده و فیلم را از جایی شروع می کند که آنها وارد تهران و خانه دختران سرهنگ می شوند.
توجه و تاکید ساعدی در قصه بیشتر روی سرهنگ و زنش منیژه است در حالی که تقوایی، بیشتر روی دختران سرهنگ یعنی مه لقا و ملیحه تمرکز کرده است.
سرهنگ در داستان و فیلم، شخصیت یکسانی دارد. او نمونه فردی است که روزگاری صاحب اقتدار و اتوریته ای بوده اما اکنون نه تنها این تسلط و قدرت را در حریم شخصی و خانوادگی اش ندارد بلکه از نظر اجتماعی نیز موقعیتش لرزان و سست است. دیگر نه تنها دخترانش از او حساب نمی برند و زندگی بی قید و بند خود را دارند بلکه کلفت خانه نیز به گفته خود سرهنگ برایش «تره هم خرد نمی کند».
غلامحسین ساعدی و ناصر تقوایی
سرهنگ از فشار تنهایی و درماندگی به مشروب پناه می برد و سلامتی اش را به خطر می اندازد.
منیژه همسر او نیز زن تنها و افسرده ای است که در بیشتر صحنه ها خاموش است و به نقطه ای نگاه می کند.
با این حال او زنی شهرستانی و پایبند اخلاق است که برخلاف دختران هوسباز و سبک سر سرهنگ در مهمانی حاضر نمی شود تسلیم خواسته های منوچهر آتشی (در کتاب مرد چشم آبی) شود. در کتاب رابطه بین آتشی و منیژه بعد از مهمانی نیز ادامه می یابد اما تقوایی دیگر آن را در فیلم پی نمی گیرد.
برخی شخصیت های فرعی کتاب مثل برادر دکتر (سپانلو)، یعنی شوهر مه لقا، که دست به خودکشی می زند، حذف شده اند.
آرامش درحضور دیگران فیلمی تراژیک با شخصیت هایی افسرده و مایوس است که همه به سمت ویرانگری می روند. ملیحه دختر بزرگ سرهنگ که همانند منیژه، زنی افسرده است، در نهایت خودکشی می کند. (در قصه ساعدی او خودکشی نمی کند بلکه راهی شهرستان می شود). سرهنگ نیز در پایان کارش به تیمارستان می کشد و در آنجا وضعیت رقت آمیزی پیدا می کند.
تقوایی بسیاری از صحنه های توصیفی کتاب را که به تشریح ظاهر و حالات شخصیت ها مربوط است، حذف کرده و به جای آن سعی کرده معادل های تصویری دقیقی برای آنها پیدا کند. در واقع برداشت تقوایی از قصه ساعدی، برداشتی نسبتا آزاد بوده است.
دایره مینا
داریوش مهرجویی، بعد از موفقیت هنری فیلم گاو، چند سال بعد یعنی در ۱۳۵۳ به سراغ داستان دیگری از ساعدی یعنی آشغالدونی (از مجموعه گور و گهواره) می رود تا تجربه موفقیت آمیز گاو را در دایره مینا تکرار کند.دایره مینا نیز همانند گاو به دلیل نگاه انتقادی اش به مدت سه سال توقیف شد و سرانجام در سال ۱۳۵۶ پروانه نمایش گرفت و در جشنواره پاریس در ۱۹۷۷ و سپس در جشنواره برلین به نمایش درآمد و جوایزی از این دو جشنواره دریافت کرد.
توقیف فیلم و موضوع جسورانه آن و بازی فروزان، ستاره روز سینمای ایران، دایره مینا را به اثری جنجالی در سینمای پیش از انقلاب ایران تبدیل کرد.
دایره مینا تصویری سیاه و وحشتناک از دنیای زیرزمینی تهران سال های دهه پنجاه بود که در بی عدالتی، فقر، آلودگی و فساد دست و پا می زد. تنها شخصیت مثبت و سالم فیلم از نظر اخلاقی، پزشک روشنفکر و معترضی است که نقش او را بهمن فرسی بازی می کند اما از او نیز جز نق زدن کاری برنمی آید.
پسر جوانی که همراه پدر پیر و بیمارش در جستجوی کار به تهران آمده، جذب باند تبهکار دلالان خون می شود که کارشان جمع آوری خون های آلوده گدایان و معتادان ساکن حاشیه شهر و و فروش آن به بیمارستان هاست. او در مسیری ضد انسانی و غیراخلاقی قرار می گیرد که فقر و شرایط نابسامان اجتماعی بر او تحمیل کرده است. او شخصیتی است که از معصومیت به فساد تحولی معکوس دارد. نمایش چنین تصویر واقع گرایانه و ناامیدکننده از آدم های محروم جامعه که در فقر و نکبت به سر می برند، در تضاد با ادبیات و سینمای رایج آن زمان قرار داشت که با این نوع تصویرسازی کاملا بیگانه بود.
ارتعاشات ما به هم می خورد. یک چیزهایی من به او می دادم و چیزهایی هم او به من می داد اما متاسفانه این همکاری بعد از انقلاب ادامه پیدا نکرد و تمام شد و رفت
داریوش مهرجویی
ناتورالیسم و نگاه بدبینانه ساعدی به جامعه در داستان بسیار پررنگ تر از فیلم مهرجویی است. شهر و آدم ها در قصه، بیش از حد منزجرکننده و تهوع آورند اما در دایره مینا، تا حد زیادی تلطیف شده اند.
داستان از دریچه ذهن علی، جوان شهرستانی بیان می شود اما فیلم از زاویه دید سوم شخص ساخته شده است. به همین دلیل برخی ویژگی های روانکاوانه شخصیت علی که در روایت اول شخص داستان وجود داشته در فیلم از بین رفته است.
مهرجویی در گفتگو با نگارنده درباره شیوه اقتباس خود از داستان ساعدی می گوید: "در دایره مینا من خیلی بیشتر از این ور و آن ور آوردم. مثلا تمام جریان شیره ای ها، و مسائل خون گیری در داستان کوتاه ساعدی نبود و خیلی زود ازش رد می شد ولی بر اساس تحقیقاتی که من کردم، آن کسی که در شیروخورشید سرخ بود، به من ایده های جالبی داد که این شیره ای ها، چطور خرید و فروش خون می کنند، چطور این ها را می آورند، چطور می برند و استثمار می کنند. همه این ها آمد توی فیلمنامه."
غلامحسین ساعدی به عنوان فیلمنامه نویس تنها با مهرجویی همکاری کرد و در نوشتن فیلمنامه آرامش در حضور دیگران، همکاری ای با ناصر تقوایی نداشت.
مهرجویی، درباره این همکاری می گوید: "ارتعاشات ما به هم می خورد. یک چیزهایی من به او می دادم و چیزهایی هم او به من می داد اما متاسفانه این همکاری بعد از انقلاب ادامه پیدا نکرد و تمام شد و رفت."
به گفته مهرجویی، ساعدی علاوه بر گاو و دایره مینا، روی چند داستان و فیلمنامه دیگر نیز با ساعدی کار کرد ولی هیچ کدام به ثمر نرسید.
ساعدی، سه فیلمنامه دیگر نیز به نام های فصل گستاخی (1348) و عافیتگاه (1357) و مولوس کوریوس (1361) نوشت که هیچ یک از آنها ساخته نشد.
منبع: بی بی سی فارسی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
توجه:فقط اعضای این وبلاگ می‌توانند نظر خود را ارسال کنند.